Praca w szczególnych warunkach – czy i jak wpisać ją do świadectwa pracy

Na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci doszło do znaczącej zmiany pojmowania pracy w tzw. szczególnych warunkach. Z tego względu pracodawcy często stoją przed dylematem, czy dana praca pracownika była lub jest pracą w szczególnych warunkach i w związku z tym, czy taką pracę należy wskazać w świadectwie pracy.

Zacznijmy od tego, że praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest jednym z warunków koniecznych do wnioskowania o przyznanie emerytury pomostowej, czyli emerytury w niższym wieku niż w wieku powszechnym (obecnie 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn). Pracownik może ją wykazywać przed organem rentowym każdym dostępnym dla niego dowodem, lecz najskuteczniej i najszybciej jest wykazać ją poprzez odpowiednio wystawione świadectwo pracy. Dlatego pracodawca powinien każdorazowo zbadać, czy i kiedy w trakcie zatrudnienia pracownik wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Aby to zrobić musi jednak sięgać każdorazowo do odpowiednich przepisów, które niejednokrotnie nie obowiązują już w dacie wystawiania świadectwa pracy.

Praca w szczególnych warunkach w świadectwie pracy

Praca w szczególnych warunkach jest pojęciem prawnym używanym na gruncie prawa do emerytury w wieku niższym niż powszechny wiek emerytalny. Informację o faktycznie wykonywanej pracy w warunkach szczególnych, pracodawca ma obowiązek zamieścić w świadectwie pracy (pkt 6 ppkt 14 obecnie obowiązującego wzoru świadectwa pracy), wskazując okres świadczenia pracy stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach szczególnych zdefiniowanych w szczególnych przepisach prawa oraz wskazując rodzaj i zajmowane stanowisko, a więc podstawę prawną uznania danej pracy za pracę w szczególnych warunkach (tj. akt prawny i odpowiednią pozycję w tym akcie, pod którą zamieszczono daną pracę).

Odpowiedzialność pracodawcy za treść świadectwa pracy

Mimo, że świadectwo pracy nie jest dokumentem urzędowym w rozumieniu przepisów powszechnych, to jednak stanowi swoistego rodzaju dokument mający walor zaufania publicznego i domniemanie prawdziwości informacji w nim poświadczonych. Informacje w nim zawarte są niezbędne do ustalania uprawnień pracowniczych i uprawnień z ubezpieczenia społecznego. Pracodawca nie może zatem poświadczać w świadectwie pracy nieprawdy, gdyż narażałoby go to na odpowiedzialność karną lub wykroczeniową. Co więcej, zgodnie z wyrokiem SA w Białymstoku (wyrok z dn. 21.09.2000 r., III AUa 499/00, LEX nr 46709): „świadectwo pracy, wydane sprzecznie z przepisem art. 97 § 2 Kodeksu pracy, powoduje obowiązek pracodawcy wyrównania nienależnie pobranego świadczenia ubezpieczeniowego przez pracownika, zgodnie z przepisem art. 84 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych”. Organowi rentowemu przysługuje zatem roszczenie regresowe względem pracodawcy. Z tych właśnie powodów pracodawca musi dogłębnie zbadać warunki pracy, w jakich pracował pracownik i ustalić, czy były to warunki szczególne.

Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin

W powyższym celu należy sięgnąć do wcześniej obowiązującej ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Zgodnie z nią za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważało się pracowników stale zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, a w szczególności zatrudnionych pod ziemią, bezpośrednio przy przetwórstwie azbestu, produkcji ołowiu i kadmu, na statkach morskich w żegludze międzynarodowej i w polskim ratownictwie okrętowym, na statkach żeglugi powietrznej czy w charakterze ratowników w Górskim Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym. Z kolei za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważało się funkcjonariuszy pożarnictwa, pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, pracowników organów administracji celnej, pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną, dziennikarzy oraz pracowników organów kontroli państwowej.

Rozporządzenie w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze

Dodatkowo, na podstawie derogacji ustawowej zawartej w ww. ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym, Rada Ministrów wydała w dniu 7 lutego 1983 r. Rozporządzenie w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, które w sposób bardziej szczegółowy wskazało warunki uznania danej pracy za pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, a także enumeratywnie wymieniło poszczególne prace jako te, które można uznać za pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

Rozporządzenie w sposób kategoryczny wskazuje, że wykonywanie pracy w szczególnych warunkach uzasadnia nabycie prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym tylko wówczas, gdy praca ta była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Bardzo ważne jest także to, że prace w szczególnych warunkach zostały wprost określone w wykazach A i B, które stanowią załączniki do tego rozporządzenia. Za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach nie mogła zostać uznana praca, która nie była/nie jest wprost wymieniona w tych wykazach. W wykazie A wymienione są prace: w górnictwie, energetyce, hutnictwie i przemyśle metalowym, chemii, budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych, leśnictwie, przemyśle drzewnym i papierniczym, przemyśle lekkim, transporcie i łączności, gospodarce komunalnej, rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym, przemyśle poligraficznym, służbie zdrowia i opiece społecznej, zespołach formujących szkło oraz prace różne. W wykazie B wskazane zostały z kolei prace na statkach żeglugi powietrznej, w portach morskich, prace gorące w hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych oraz prace różne.

Ustawa o emeryturach i rentach z FUS

Idąc jednak dalej, na podstawie reform systemu emerytalnego w latach 90. ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym została zastąpiona ustawą z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ustawa ta weszła w życie 1 stycznia 1999 r. Na podstawie jej przepisów wciąż w porządku prawnym posługiwano się określeniem pracy w szczególnych warunkach. Doszło jednak do zmiany w zakresie definiowania tych prac. Co jednak bardzo istotne, wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w odpowiednich przepisach ustawy o emeryturach i rentach z FUS przysługiwać miało prawo do emerytury w niższym wieku, ustalać się miało na podstawie przepisów dotychczasowych. W praktyce oznaczało to, że także na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przy ustalaniu danej pracy, jako pracy w szczególnych warunkach, należało sięgać do przepisów ww. rozporządzenia i znajdujących się w nim wykazów prac w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze (wykaz A i B, o których wspominałam wyżej).

Ustawa o emeryturach pomostowych

Prawdziwa rewolucja w zakresie interpretacji pojęcia pracy w szczególnych warunkach nastąpiła jednak wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych. Ustawa ta obowiązuje od dnia 01.01.2009 r., a same emerytury pomostowe zostały ustanowione dla węższego już kręgu uprawnionych, niż krąg osób uprawnionych do emerytury w niższym wieku emerytalnym, nabywanych do 31.12.2008 r. Wynika to z faktu, że na podstawie art. 3 ust. 1 tej ustawy, prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. Wykaz prac w szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy. Nadto za pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach uważa się pracowników wykonujących po dniu wejścia w życie ustawy (a więc po 01.01.2009 r.), w pełnym wymiarze czasu pracy, prace, o których mowa powyżej.

Powyższe oznacza, że po dniu 01.01.2009 r., pracami w szczególnych warunkach są wyłącznie prace wymienione w wykazach tych prac, stanowiących załączniki do ustawy (załącznik 1 dot. prac w szczególnych warunkach i załącznik 2 dot. prac o szczególnym charakterze).

Ustawa o emeryturach pomostowych wprowadziła nadto liczne obowiązki po stronie pracodawców, od konieczności prowadzenia wykazu stanowisk, zgłoszeń do ZUS, po obowiązek opłacania składek na FEP.

Co wskazać w świadectwie pracy?

Upraszczając i uogólniając tę kwestię można wskazać, że:

• do dnia 31.12.2008 r. by móc twierdzić, że dana osoba wykonywała pracę w szczególnych warunkach, musiała ona wykonywać w sposób stały i w pełnym wymiarze czasu pracy pracę wymienioną wprost w jednym z wykazów w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
• po dniu 01.01.2009 r. osoba ta musi wykonywać, w pełnym wymiarze czasu pracy, pracę wymienioną wprost w załączniku nr 1 lub nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych.

Nawet subiektywne przekonanie pracownika, że jego praca jest pracą w szczególnych warunkach (albo pracą uciążliwą, jak czasami określają ją pracownicy), nie uzasadnia tego, by pracodawca taką informację mógł zamieścić w świadectwie pracy. W każdym bowiem przypadku pracodawca musi kierować się przepisami prawa. Nie będzie tu miała znaczenia nazwa stanowiska pracy, na którym praca jest wykonywana, lecz jej charakterystyka, zgodna z kryteriami zawartymi w wykazach do rozporządzenia i orzecznictwie oraz w ustawie o emeryturach pomostowych, a także innymi przepisami prawa nierozerwalnie z tymi kryteriami związanymi.

Wnioski dla pracodawców

• W każdym przypadku wydawania świadectwa pracy pracodawca musi ocenić, czy konkretny pracownik wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
• Informację o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze należy prawidłowo wskazać w świadectwie pracy.
• Pracodawca może ponosić odpowiedzialność karną za podanie w świadectwie pracy nieprawdziwych informacji.