Orzecznictwo: Kiedy dyżur pracowniczy stanowi czas pracy?

Problem rozliczenia dyżuru pracowniczego stanowi dla wielu pracodawców nie lada wyzwanie. Co więcej, tematyka ta sprawia problemy także sądom i to nie tylko polskim. Jak określić kiedy dyżur pracowniczy stanowi czas pracy?

Zasada bezpłatności dyżuru i wyjątkowy charakter odpłatności

Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, czasu dyżuru nie wlicza się do czasu pracy, jeśli pracownik nie wykonywał w tym czasie powierzonych mu zadań. Z reguły więc, za samo pełnienie dyżuru nie przysługuje wynagrodzenie. Z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wynika jednak, że w pewnych sytuacjach dyżur wliczany jest do czasu pracy. Zależy to od stopnia ograniczenia swobody pracownika w okresie jego pełnienia.

Strażak na dyżurze – problem, którym zajął się TSUE

Jak problem dyżurów pracowniczych widzą sądy i trybunały? Problematyką tą zajmował się Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Postępowanie wszczęte zostało w wyniku pytania prejudycjalnego postawionego przez jeden z niemieckich sądów. Sprawie nadano sygnaturę C-580/19.

Postępowanie dotyczyło strażaka, który zatrudniony był przez miasto Offenbach am Main. Poza godzinami regularnej służby strażak miał obowiązek wykonywania dyżurów w dni robocze w godzinach od 17:00 do 7:00, a także w weekendy. Dyżur regularnie obejmował cały weekend od piątku do niedzieli, w tym również godziny nocne. Co istotne, strażak musiał być gotowy do tego, by w razie interwencji dojechać z miejsca pobytu do miasta Offenbach am Main w ciągu 20 minut.

W związku z tymi zobowiązaniami nie mógł całkowicie dowolnie dysponować swoim czasem w okresie pełnienia dyżurów. W szczególności nie mógł oddalić się od miasta, ponieważ w razie potrzeby nie miałby możliwości stawić się w odpowiednim czasie w wyznaczonym miejscu. W czasie dyżurów musiał też w każdej chwili dysponować umundurowaniem, pojazdem służbowym oraz móc niezwłocznie odebrać połączenie telefoniczne. Zdaniem strażaka czas dyżurów stanowił dla niego czas pracy, a nie okres odpoczynku i dlatego domagał się za niego wynagrodzenia.

Opinia TSUE

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że okres dyżuru, podczas którego pracownik musi dotrzeć do określonego miejsca w kilka minut, może być uznany za czas pracy. Pracownik jest bowiem w dużej mierze pozbawiony możliwości planowania jakichkolwiek aktywności w czasie wolnym. Konieczne jest jednak uwzględnienie średniej częstotliwości rzeczywistego świadczenia pracy w okresie pełnienia dyżuru. Jeśli ze wszystkich okoliczności wynika, że nałożono na pracownika ograniczenia, znacząco wpływające na jego możliwość swobodnego zarządzania czasem, dyżur należy w całości uznać za czas pracy.

Kiedy dyżur nie będzie czasem pracy?

Podobny problem został rozstrzygnięty przez TSUE dnia 11 listopada 2021 r., w sprawie o sygnaturze C-214/20. W tym przypadku strażak był zobowiązany do świadczenia 24-godzinnych dyżurów przez 7 dni w tygodniu. W ich czasie powinien w razie potrzeby stawić się w remizie w ciągu 10 minut. Tę sytuację od sprawy opisanej powyżej odróżniała jednak okoliczność, że strażak miał prawo wykonywania w czasie dyżuru innej działalności zawodowej na własny rachunek.
TSUE uznał, że w tym przypadku ograniczenia nałożone na pracownika nie miały tak istotnego charakteru. Pracownik miał swobodę w dysponowaniu czasem, więc okresy dyżurów nie stanowiły czasu pracy.

Co łączy te orzeczenia?

W obu przedstawionych sprawach Trybunał zwrócił uwagę na sytuację, w której pracownik wykonuje dyżur w miejscu wskazanym przez pracodawcę, które nie jest miejscem zamieszkania pracownika. W ocenie TSUE, jeśli pracownik:

• jest zobowiązany do przebywania w określonym miejscu i pozostaje w dyspozycji na wezwanie pracodawcy;
• jest oddalony od swojego środowiska społecznego i rodzinnego;
• nie ma pełnej swobody w zakresie zarządzania czasem;

to taki okres również należy zakwalifikować jako czas pracy. Nie ma przy tym znaczenia, czy w takim okresie wystąpiła potrzeba jej świadczenia przez pracownika.

W związku z opisanymi wyżej przykładami orzeczeń TSUE, pracodawca powinien rozważyć, czy ograniczenia nałożone na pracownika nie odbierają możliwości zarządzania swoim czasem w okresie pełnienia dyżurów. Może się okazać, że pomimo dosłownego brzmienia przepisów Kodeksu pracy, okres dyżuru będzie uznany za czas pracy, a pracownik w takim wypadku będzie mógł dochodzić należnego mu wynagrodzenia.